De manipulatie van stoffen op schaal van atomen en moleculen zouden volgens wetenschappers ernstige nieuwe risico’s voor de gezondheid van mens en milieu kunnen betekenen. Veel producten die nu in de schappen van de supermarkt liggen bevatten al nanodeeltjes. Helaas horen we hierover niets in de media of van toezichthouders. Gaan we dezelfde kant op van de genetische manipulatie waarbij de voedselketen, de consument, de boer en het milieu met alle risico’s worden opgezadeld?
Voor mij was de relatie tussen voeding en nanotechnologie nieuw, totdat ik een artikel las in de krant (15-09-2018) over nanodeeltjes in onze voeding en tal van andere consumentenproducten. Steeds meer onderzoeken tonen de nadelige gevolgen van nanodeeltjes in onze voeding. Helaas zijn de twee bekendste toepassingen – Siliciumdioxide en titaniumdioxide – al jaren op de markt. Daardoor vallen deze chemische stoffen buiten de boot van de “Verordening voor nieuwe voedingsmiddelen” waarbij nanotoepassingen in voedsel worden beoordeel door EFSA: De Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid. Gaat daar nog verandering in komen ten gunste van onze veiligheid en gezondheid?
Wat is nanotechnologie?
Bij nanotechnologie wordt op atomisch en moleculair niveau manipulatie toegepast om een breed scala nieuwe materialen, hulpmiddelen, levende organismen en technologische systemen te transformeren en te bouwen.
Bij nanotechnologie wordt gewerkt met deeltjes van een miljoenste van een millimeter. Niet met het blote oog te zien dus.
Het is mogelijk om met behulp van nanotechnologie eigenschappen van materialen te veranderen. Ook is het mogelijk om met behulp van nanotechnologie nieuwe materialen te maken. Bij het veranderen van materialen gaat het erom om te begrijpen wat er gebeurt als je atomen aan elkaar koppelt.
Een voorbeeld van de toegevoegde waarde van nanotechnologie is misschien wel jouw computer. Een aantal jaren geleden lukte het niet om computers sneller te maken. Tegenwoordig lukt dit wel omdat we data steeds kleiner kunnen opslaan met slimme (nano) materialen.
Of denk bijvoorbeeld aan het opslaan van energie in batterijen. Daarvoor is een vervangend materiaal ontwikkelt zodat dure zeldzame stoffen niet meer nodig zijn. Sterker nog, er is zelfs al smart materiaal ontwikkeld met eigen rekenkracht, zonder dat daarvoor energie nodig is.
Tot slot kun je denken aan apparaten die energie verbruiken om data op te slaan. Bij de nieuwste ontwikkeling zit de opslag in het materiaal zodat daarvoor geen energie toegevoegd hoeft te worden.
Nanodeeltjes
De nanowetenschap bestudeert verschijnselen en materialen op nanoschaal. Nanotechnologie is de manipulatie van structuren, hulpmiddelen en systemen op nanoschaal. Dat wil zeggen kleiner dan 100nm.
Een nanodeeltje is super klein. Één nanometer is een miljoenste millimeter. Om je een voorstelling te geven: 1 nanometer is 80.000 keer kleiner dan een haar dik is en daardoor niet met het blote oog te aanschouwen.
Een stof valt in de categorie nano als het deeltje kleiner is dan 100 nanometer. Als 50% of meer van het product kleiner is dan 100nm dan is er sprake van nanomateriaal.
De grootte van de nanodeeltjes kan verschillen. Daarmee kunnen ook de specifieke eigenschappen veranderen. Sommige zijn vrij rond, anderen hebben meer een vezelstructuur. Een specifieke vorm van deze laatste groep heeft een asbestachtige structuur welke longvlieskanker kan opleveren.
Toepassing van nanodeeltjes
Nanodeeltjes worden toegepast in allerlei materialen en producten:
- Sommige nanodeeltjes zijn supersterk
- Anderen zijn water- en vuilafstotend
- weer anderen zijn vocht absorberend
- of virus en bacteriedodend
Je gelooft het niet maar nanodeeltjes kunnen verschillen van vorm en grootte. Een stof is nano als het deeltje kleiner is dan 100 nanometer. Van nanomateriaal is sprake wanneer 50% of meer van de deeltjes in een product kleiner is dan 100 nanometer.Dit is de norm in Europa. Hoe het elders is weet ik niet. Overigens is dit een standaard voor wetenschappelijk onderzoek. In e wetgeving is hierover niets vastgelegd.
Eigenschappen van nanodeeltjes
Naast de grootte verschillen ook de specifieke eigenschappen. Sommige zijn vrij rond, anderen hebben hebben meer een vezelstructuur zoals koolstofnanobuisjes. Een specifieke vorm hiervan heeft een asbestachtige structuur wat een risico geeft op longvlieskanker.
Koolstofnanobuisjes zijn een probleem voor onze witte bloedcellen. Het lichaam is door de vorm en eigenschappen niet goed in staat deze stoffen op te ruimen. Het lichaam geeft daardoor signalen af die kunnen leiden tot tumorvorming.
Andere vormen van nanodeeltjes zijn weer niet schadelijk.
Nanodeeltjes kennen andere eigenschappen dan grotere deeltjes. Voor nanodeeltjes gelden de wetten van kwantummechanica. Kleur, oplosbaarheid, sterkte en chemische reactiviteit kunnen daardoor heel anders zijn dan die van grotere deeltjes van dezelfde stof.
Ondanks dat diverse onderzoeken laten zien dat nanodeeltjes schadelijk zijn voor het lichaam, worden gemodificeerde nanodeeltjes reeds gebruikt in honderden producten zoals:
- diverse cosmetica
- voedingsmiddelen
- moisturisers die sneller intrekken
- vuilafstotende coatings
- sunscreens
- diverse lakken en verf
Genoeg over nanotechnologie en nanodeeltjes. Hoe zit het nu met nanodeeltjes in voedingsmiddelen en andere consumentenproducten?
Nanodeeltjes in voeding en cosmetica
Zolang nanodeeltjes worden verwerkt in vaste materialen zoals mobiele telefoons of auto’s hebben lijkt er geen risico voor onze gezondheid te zijn. Maar hoe zit het met nanodeeltjes in onze voeding en diverse verzorgingsproducten? Kunnen nanodeeltjes via de huid ons lichaam binnendringen? Of via de darmwand in onze bloedbaan terecht komen? Of via onze longen bij het inademen?
Titaniumdioxide
Titaniumdioxide (TiO2) is een poedervormige witte kleurstof en word onder andere gebruikt als pigment in medicijnen. Ook in de voedingsmiddelensector zoals in koffiecreamer, poedersuiker, kauwgom, snoepgoed, bak- en taartdecoraties en witte sauzen. Andere toepassingen zijn in lippenbalsum, antirimpelcrème en gezichtsmaskers. Ook in cosmetica, tandpasta en andere verzorgingsproducten komt titaniumdioxide voor. Je kunt dit herkennen aan de code CI77891 In voedingsmiddelen wordt dan het E nummer E171 vermeld.
Omdat 10% tot 40% van de titaanwitdeeltjes kleiner zijn dan 100nm kunnen wij ze via voeding en pillen binnen krijgen. LET OP! Op het etiket hoeft niet vermeld te worden dat er nanodeeltjes in zitten omdat ze niet doelbewust als nanodeeltjes zijn vervaardigd! Wel moet de stofnaam E171 worden genoemd.
Titaniumdioxide is in nanovorm doorzichtig en wordt daarom gebruikt in onder andere antizonnebrandcrèmes. Het bijzondere daarbij is dat de huid niet wit kleurt nadat jij je hebt ingesmeerd. Aan antizonnebrand spray mag titaniumdioxide niet worden toegevoegd vanwege het risico op inhalatie.
Uit onderzoeken blijkt niet dat de nanodeeltjes door de huid naar binnen dringen.
Door het RIVM is eerder dit jaar een onderzoek gedaan naar concentraties titaniumdioxide in de milt en lever bij overleden mensen. Daarbij werden te hoge concentraties titaniumdeeltjes gevonden in de lever. In de milt waren de concentraties lager.
Helaas is nog meer onderzoek nodig om te kunnen vaststellen of deze te hoge concentraties schade opleveren. Wel blijkt uit dierproeven dat ontstekingsachtige verschijnselen ontstaan als gevolg van nano-titaniumdeeltjes. In de lever werd dit waargenomen door beginnende leverschade.
Kwetsbare darmwand?
Bij chronische darmziekten zoals Crohn, colitis ulcerosa kan er extra risico zijn voor de gezondheid.
Uit eerdere dierstudies blijkt dat minder dan 1 procent van de nanostoffen in voeding de darmwand passeert. Maar, bij chronische darmziekten is de darmwand verhoogd doorlaatbaar. Zwitsers onderzoek in 2016 toont aan dat titaniumdioxide deeltjes in nanovorm chronishe darmontsteking verergert. De nanodeeltjes hoopten zich op in de milt. Hoewel dit onderzoek bij muizen is gedaan, komt dit zelfde verschijnsel ook voor bij mensen.
Patiënten met actieve colitis ulcerosa hadden verhoogde concentraties titaniumdioxide in het bloed. Hieruit blijkt dat een verhoogde doorlaatbare darmwand meer nanodeeltjes doorlaat.
Maar er is meer bewijs datje met een verhoogde doorlaatbare darmwand extra gezondheidsrisico’s loopt. In een Britse studie uit 2001 kwam naar voren dat bij mensen met Crohn de ziekteactiviteit afnam als voedingsmiddelen met nanodeeltjes bewust werden gemeden.
In 2016 werd in het medisch tijdschrift GUT door maag- en darmspecialisten aangeraden om producten met titaniumdioxide te vermijden.
Verder blijkt uit studies met ratten dat het lichaam nanodeeltjes maar moeilijk kan uitscheiden. Na 90 dagen is nog 80% – 90% van het titaniumdioxide in het lichaam aanwezig. Twee belangrijke organen hierbij zijn de lever en de milt. Deze organen bevatten een bepaalde soort witte bloedcellen (macrofagen) die deze deeltjes kunnen opnemen. Verder bevat de darmwand zelf veel immuuncellen die deze deeltjes opnemen.
Siliciumdioxide
Een ander soort nanodeeltjes is siliciumdioxide (SiO2) ook wel silica genoemd. Dit is een veelgebruikte hulpstof in voedingsmiddelen. Het wordt onder andere gebruikt als antiklontermiddel en ontschuimingsmiddel. Veel bewerkte voedingsmiddelen zoals koffiecreamer, soepmixen, sausen en kruidenmixen maar ook in medicijnen en voedingssupplementen tegen klonteren of kleven. In voedingsmiddelen wordt siliciumdioxide aangeduid met de eigen naam of als E551.
Het is via studies nog niet geheel duidelijk geworden wat mensen via voeding en pillen binnenkrijgen. Hoe zijn de concentraties en wanneer is er een significant risico voor de gezondheid?
In studies met ratten zijn bij te hoge concentraties beginnende ontstekingseffecten geconstateerd.
Het is lastig om precies vast te stellen wat de gezondheidsrisico’s van titaniumdioxide zijn. Er zijn namelijk verschillende vormen met een verschillende risico kader. Wel is bekent dat de meer risicovollere varianten zoals pyrogene silica worden gebruikt door de voedingsmiddelenindustrie. Deze stof zorgt voor een opstapeling in de organen doordat deze deeltjes aan elkaar gaan vastklitten. De opstapeling in organen heeft tijd nodig waardoor langdurige studies nodig zijn.
Nanotechnologie in de voedings- en landbouwindustrie
Met nanotechnologie is het mogelijk om voedsel vanaf het atoom te transformeren. De vorming van moleculen en atomen op de manier zoals wij dat willen brengt ons design voedsel op ons bord.
Design voedsel betekent dat wij producten kunnen aanpassen aan kleur, smaak of voedingsbehoeften van de consument.
Daarnaast kan de verpakking met behulp van nanotechnologie high tech worden gemaakt. Voedingsmiddelen worden dan verpakt in “smart veiligheidsverpakking” die bederf of schadelijke verontreinigde stoffen opsporen.
Dat dit allemaal mogelijk is, is mooi maar wordt het ook al toegepast? Ja, er is al vele miljarden geïnvesteerd in deze nieuwe ontwikkeling met een aantal ongeëtiketteerde nanovoedingsproducten al op de markt door een gebrek aan verplichte productlabeling.
Wat is er op voedingsgebied allemaal mogelijk?
- Nanomodificatie van zaden: Met atomische modificatie kan het DNA van zaden opnieuw gerangschikt worden om andere planteneigenschappen te krijgen voor kleur, groeiseizoen, opbrengst etc. Voedsel kan straks gemaakt worden van designer stoffen die nutriënten efficiënt aan lichaam afgeven.
- Voedsel versterking en modificatie: Hierbij moet je denken aan versterking door middel van nano-capsule nutriënten, verfraaiing van uiterlijk en smaak door nano-ontwikkelde kleuren en vet en suiker onwerkzaam maken door nano-modificatie. Junkfood kan bijvoorbeeld weer gezond gemaakt worden door vetten en suikers te vervangen door andere stoffen of deeltjes toevoegen zodat je lichaam suiker en vet niet opneemt.
- Interactieve smart voeding: Hierbij is er een interactie tussen de consument en het soort voedsel. Op verzoek kan kleur, smaak of nutriënten veranderd worden. Het gaat zelfs zo ver dat smart voedsel kan aanvoelen wanneer iemand een allergie heeft om zodoende een bepaald ingrediënt te kunnen blokkeren.
- Interactieve smart verpakking: Smart verpakkingen leren wat jouw dieetwensen zijn zodat verpakkingen extra voedingsstoffen kunnen toevoegen als daar behoefte aan is. Smart verpakkingen kunnen zelfs bederf opsporen en nano-antimicrobes produceren om de houdbaarheid te verlengen. Het bedrijf Mars Inc. heeft zelfs al octrooi aangevraagd op onzichtbare, eetbare nanowrapper om voedsel in te verpakken. Zelfs kunnen nano-sensors in voedingsmiddelen het voedsel volgen van wei naar fabriek tot aan de consument.
Nanotechnologie: gevaar voor mens en milieu?
Nanotechnologie toepassen op voedingsmiddelen en verpakkingen gaat heel ver. Misschien moeten we dat gewoon niet willen. Want geven we daarmee niet aan dat we het beter weten dan de natuur?
Het gebruik van nanotechnologie in de landbouw en voedselproductie kan verstrekkende gevolgen hebben voor mens en milieu. Mijn zorg gaat vooral uit naar verregaande automatisering en vervreemding van voedselproductie. Nu hebben wij toch al nauwelijks invloed meer op de voedselproductie want we kopen toch alles al in de supermarkt. Vraag een kind eens waar melk of groente vandaan komt. Het antwoord zal zijn “uit de supermarkt”. Is dat ook niet vervreemding? We hebben nauwelijks invloed op de ontwikkelingen in onze voedselproductie en slikken alles voor zoete koek. We maken ons even druk als er weer eens een voedselschandaal naar voren komt maar gaan vervolgens gewoon weer over tot de orde van dag. Who cares?
Ook giftigheidsrisico’s en verlies van privacy zijn een reden tot zorg.
Vanuit het verleden weten we welke enorme gezondheids- en milieu problemen dergelijke ontwikkelingen kunnen veroorzaken als gevolg van het niet reageren op vroegtijdige waarschuwingstekens. In het verleden hebben zich al vaker dergelijke ontwikkelingen voorgedaan bij zogenaamde nieuwe wondermaterialen. Denk aan CFC’s, DDT en asbest.
CFC is Chloorfluorkoolstofverbinding. Dit zijn koolwaterstoffen waarvan de waterstofatomen zijn vervangen door chloor- en/of fluoratomen. CFK’s werden gebruikt als drijfgas voor spuitbussen. Inmiddels weten we dat CFK’s in de atmosfeer ozonlaag kunnen afbreken. Pas nadat de schade zichtbaar werd kwamen er alternatieven op de markt.
DDT is de afkorting voor dichloordifenyltrichloorethaan. Vergeet dat maar 😉 Belangrijk is wel dat de ontdekker van DTT, Paul Hermann Muller, eerst veelvuldig werd beloond en pas later bekend werd hoe schadelijk deze insecticide wel niet is. De slechte afbreekbaarheid en schadelijkheid voor mens en dier door ophoping in vetten is het nu reeds een verboden stof geworden. Wel mag het weer gebruikt worden in andere landen om de malariamug te bestrijden. De effecten zijn inmiddels onomstotelijk. DDT vervuiling is inmiddels wijd verspreid en cumuleert in de voedselketen.
nanotechnologie in landbouw en voedselverwerkende industrie
met de nanotechnologie in de landbouw wil men de efficiency en productiviteit verbeteren door op atoomniveau aanpassingen te doen. Denk aan het veranderen van zaden op atoomniveau en door verregaande automatisering zodat groei van planten gecontroleerd kan worden.
De voedselverwerkende industrie zal uiteindelijk een totale controle willen door de mogelijkheid tot het “verbeteren” van smaak, textuur, uiterlijk, voedingswaarden en houdbaarheid. Hoe ver wil je gaan?
De aanname en geloof dat we de natuur kunnen “maken” heeft in het verleden al voor zeer veel schade aan mens en milieu gezorgd. We denken immers dat we zeer onvoorspelbare processen en krachten zoals kwantummechanica kunnen voorspellen.
Diverse toxicologische literatuur wijst op de gevaren van nanodeeltjes in onze voedselketen. Nanodeeltjes zijn waarschijnlijk reactiever, mobieler en giftiger voor mens en milieu dan grotere deeltjes.
Andere onderzoeken waarschuwen voor de gevaren van nanodeeltjes in ons lichaam door oxidatieve stress, maar ook vorming van vrije radicalen met als gevolg kanker, DNA-mutatie en celdood.
Voldoende aanwijzingen om nanodeeltjes voorlopig uit ons voedselketen te weren zou je zeggen. Maar nee, er zijn nog steeds geen wetten over het gebruik van nanomateriaal in consumentenproducten. Wereldwijd is nog steeds geen regelgeving ingevoerd ondanks de komst van nanovoedsel en landbouwproducten in de supermarkt en het milieu.
Vermelding nanodeeltjes op etiketten
Etiketten bevatten niet de juiste informatie ondanks wettelijke verplichtingen. Door de Franse consumentenorganisatie is een onderzoek gedaan naar vermelding van nanodeeltjes op etiketten van consumentenproducten van o.a. cosmetica, voedingsmiddelen en geneesmiddelen. In totaal 20 producten. Op maar drie producten werd een vermelding gedaan van nanodeeltjes terwijl in deze in alle producten werden aangetroffen.
Het RIVM kijkt jaarlijks welke voedingsmiddelen of supplementen op de markt verschijnen met nano-etikettering. in 2017 bleek dat ruim 2000 producten met antiklontenmiddel siliciumdioxide in nanovorm op de Europese markt verschenen zonder dat dit op het etiket vermeld stond.
In april 2018 zijn de EU-lidstaten en de Europese commissie overeengekomen dat er een verplichting moet komen voor het aanleveren van aparte informatie over nanomaterialen in nieuwe chemische stoffen. Deze maatregel valt onder Reach-regelgeving – dit is een Verordening van de Europese Unie die de industrie verplicht om aan te tonen dat gezondheid van mens en milieu wordt beschermd tegen risico’s die chemische stoffen kunnen opleveren.
Stoffen die in voedsel worden gebruikt vallen buiten Reach-regelgeving.
Veiligheid van nanomaterialen valt onder de “Verordening voor Voedingsmiddelen”. Van nieuwe nanomaterialen moet informatie worden aangeleverd bij EFSA.
Silica en Titaniumdioxide zijn al jaren op de markt waardoor deze buiten de verordening voor voedingsmiddelen vallen. Gelukkig gaat de EFSA daar toch wat aan doen door nanomaterialen toch mee te nemen in de herbeoordeling van voedsel additieven.
Nanotechnologie: een ethische strijd?
Nanotechnologie lijkt een epische strijd te worden. Voor zowel voorstanders als tegenstanders is het toch wel duidelijk dat nonotechnologie een grote impact gaat hebben op bijna elke gebied in ons leven. Hoe vreemd is het dan dat mainstream media en onderzoeks- en onderwijsinstellingen totaal geen aandacht besteden aan dit onderwerp? Waarom wordt er door de overheid nog geen cent uitgegeven aan onderzoek naar de gevolgen van manipulatie van ons voedsel op atoomniveau? Weet dat nanotechnologie een zeer groot, zo niet groter impact heeft dan genetische modificatie. Als de schadelijke gevolgen naar voren komen zijn deze dan nog terug te draaien met regelgeving net zoals bij CFC’s, DDT en asbest? Ik denk van niet. Ik denk dat we dan een groter probleem hebben….
Bij dergelijke belangrijke ontwikkelingen blijven altijd tegengestelde belangen spelen van bedrijven en maatschappij, bewerkt of gezond, biologisch of industrieel etc…
Waar kies jij voor?
De manier om jouw stempel te drukken is door jouw koopgedrag. Ga voor gecertificeerde biologische voeding, die inkopen op een boerenmarkt, verbouw je eigen groenten, laat bedrijven weten dat je bezorgd bent over nanotechnologie in producten, wordt politiek actief en geef aan dat je etiketten op producten die nano-ingrediënten bevatten.
Vanuit de samenleving kwam er grote betrokkenheid bij het bekend worden van genetische engineering. Laat dat nu weer gebeuren bij het gebruik van nanotechnologie!
————————–
Bronnen:
http://emergingtech.foe.org.au/198/
Reformatorisch dagblad – zaterdag 15 september 2018 , Nanodeeltjes op je bord, tekst: Wim van Hengel
